Трамвай № 1

Для напісання гэтага матэрыялу была істотная інфармацыйная нагода — не так даўно ў Мінску, на сталічнай вуліцы Кірыла і Мяфодзія, зусім недалёка ад Мінскага Свята-Духава кафедральнага сабора, пачаў працаваць Музей мінскай конкі.

Калі хто не ведае, у канцы ХІХ — пачатку ХХ стагоддзя ў свеце з’явіліся трамваі. Але гэта былі трамваі не ў прывычным для нас сэнсе. Так, ужо былі пракладзены на дарогах гарадоў жалезныя рэйкі, былі жалезныя вялікія скрыні, у якія заскаквалі — часта проста на хаду, бо не было дзвярэй — людзі, былі вадзіцелі, былі гучныя званкі на скрыжаваннях і было прыблізна па 25 чалавек у вагончыку. Але цягнула той вагончык не электрасіла, а… два ці тры жывыя рэальныя конікі, якія разумна і паслухмяна рабілі сваю справу. На кожным прыпынку яны крок у крок спыняліся, пераводзілі дух і далей везлі заклапочаных людзей.

* * *

Але былі ў мяне яшчэ і асабістыя нагоды, каб напісаць пра Музей мінскай конкі.

Першая: мая дачка ў складзе групы аднакласнікаў з мінскай гімназіі № 23 была на адкрыцці Музея мінскай конкі і потым вельмі захоплена расказвала пра тое, як у гэтым музеі можна было зайсці ў рэальны трамвай, падняць тэлефонную трубку і пачуць галасы дыспетчараў пачатку ХХ стагоддзя.

А ў другой нагодзе адразу чатыры нагоды, звязаныя наогул з грамадскім транспартам.

Першая. Чырвоны двухпавярховы аўтобус, які вязе юных дваццацігадовых Джона, Пола, Рынга і Джорджа кудысьці на ўскраіну Ліверпуля. Яны ўжо крышачку “не такія”, як гэта здаецца чапурыстым ліверпульцам. Але проста ў аўтобусе яны пачынаюць спяваць:

Yesterday,

 All my troubles seemed so far away

 Now it looks as though they’re here to stay

 Oh, I believe in yesterday…

 Я не паленаваўся і пастараўся перакласці гэты тэкст на нашу мову, каб чытачы адчулі лірыку.

Учора ўсе беды мае былі так далёка,

А сёння — бяда на парозе.

Але чамусьці я веру толькі ва ўчора.

Аднойчы, учора, увечары,

Я перастаў быць тым, кім быў.

І цені ахапілі з усіх бакоў мяне —

Вечар прыйшоў так хутка,

Што я і не заўважыў, як  

Яна сышла ўчора,

Не сказаўшы ні слова,

Пакуль нават не скончыўся вечар.

Але цяпер я люблю толькі ўчора

Веру ў той вечар. У тое ўчора.

Учора каханне было ўсяго толькі гульнёй,

І цяпер я па-за гульнёй хачу схавацца.

Але ж я люблю гэтае ўчора.

Чаму яна ад мяне сышла — я не ведаю.

І яна мне пра гэта не сказала.

І я ёй, мабыць, сказаў нейкую дурноту.

Цяпер я — назаўжды ва ўчора.

Гэта былі 60-я гады. Мне, безумоўна, хацелася б пабыць побач з Джонам і Полам у двухпавярховым чырвоным англійскім аўтобусе, але я не жыў яшчэ ў 60-х. Я нарадзіўся ў сярэдзіне 70-х.

І таму прапускаем 70-я, калі я быў зусім маленькі, і ўваходзім у канец 80-х і 90-я гады.

* * *

 І тут усплывае яшчэ адна нагода ў сувязі з грамадскім транспартам — гэта тралейбус. У мяне ёсць любімы — № 29.

Але не менш любімы і той, у якога няма нумара.

Ён проста ідзе на ўсход.

Моё место слева, и я должен там сесть,

Не пойму, почему мне так холодно здесь.

Я не знаком с соседом,

хоть мы вместе уж год.

И мы тонем, хотя каждый знает, где брод;

И каждый с надеждой глядит в потолок

Троллейбуса, который идёт на восток.

Троллейбуса, который идёт на восток.

Троллейбуса, который…

Все люди — братья, мы — седьмая вода,

И мы едем, не знаю, зачем и куда.

Мой сосед не может, он хочет уйти,

Но он не может уйти, он не знает пути.

И вот мы гадаем, какой может быть прок.

 

В кабине нет шофёра, но троллейбус идёт;

И мотор заржавел, но мы едем вперёд,

Мы сидим не дыша, смотрим туда, где

На долю секунды показалась звезда.

Мы молчим, но мы знаем, нам в этом помог

Троллейбус, который идёт на восток.

Гэта словы адной з самых вядомых песень Віктара Цоя і яго гурта “Кіно”. Што ён значыў для мяне і ўсіх тых, каму ў канцы 90-х было па 17—18, не трэба нагадваць.

* * *

Трэцяя нагода — вельмі асабістая, але я не магу пра яе не згадаць. Так атрымалася ў свой час, што я кахаў адну дзяўчыну. Сёння яна ездзіць на дарагім прэстыжным аўто, а тады мы з ёй ездзілі выключна на трамваях. Справа ў тым, што мы жылі (дый жывём сёння) на адной “трамвайнай” вуліцы, якая пачынаецца з вакзала і заканчваецца вуліцай Карбышава.

Мы стаялі штовечар на прыпынку і чакалі трамвая. Мы не любілі “шасцёрак”, якія таксама ездзілі па нашай вуліцы. І “троек” не любілі, хоць яны і не хадзілі па нашай вуліцы. Можа, таму, што самі ніколі не былі “шасцёркамі” і “троечнікамі”. Мы былі ўсюды першымі і чакалі заўсёды сваю “адзінку”.

Мы чакалі толькі “адзінку” — і тады я махаў ёй рукой у адказ, калі яна станавілася на прыступку. Ці калі я праводзіў яе позна ўвечары дахаты — ужо са сваёй прыступкі.

Аднойчы ў мяне нарадзіўся верш, які я так і назваў — “Трамвай № 1”.

Ты не заўважала, што з табой мы

І кахаемся, і любім на прыпынку?

На трамвайным… Дзе няма зімы.

Дзе вясна не мае супачынку.

Але вось трамвай яшчэ здалёк.

Ён якраз твой: “Нумар першы”.

Ты мяне цалуеш “незнарок”.

Я іду дахаты… Пешшу.

* * *

І, нарэшце, мая чацвёртая нагода да таго, каб стварыць гэты тэкст, звязаная з маім родным бацькам — таленавітым журналістам-пісьменнікам, якому ў 70-я гады ўдалося сустрэцца і пагаварыць з першай жанчынай, якая вадзіла мінскі трамвай яшчэ ў 30-я гады і потым пасля вайны яшчэ некалькі дзесяцігоддзяў.

Сёння сам раблю іншы раз інтэрв’ю з цікавымі людзьмі свайго часу, але не магу не парадавацца за свайго бацьку, якому па­шчасціла пагаварыць у свой час з гэтай жанчынай-легендай.

Цытую некаторыя вытрымкі з яго артыкула.

Ён не будзе прэтэндаваць на аўтарскія правы.

Гаворыць Ніна Казіміраўна Лютынская, першая жанчына-вадзіцель трамвая ў Беларусі (дарэчы, па цікавым збегу акалічнасцей, яна цёзка майго класнага кіраўніка з 4 па
10 клас Ніны Казіміраўны Костаравай, маёй вечна любай настаўніцы, маёй выкладчыцы рускай мовы і літаратуры, жанчыны, якая ўпершыню звазіла мяне разам з аднакласнікамі за мяжу:  у Піцер, у Каўнас, у Варшаву).

“Не верыце? Не такая, кажаце, я і старая, каб пяцьдзясят гадоў за рулём? Гэта ж дайце веры, памаладзела пад старасць. Мне многія кажуць: “Ну, Казіміраўна, ніколі не даць табе тваіх гадоў, выглядаеш на пяцьдзясят, не болей! А я смяюся: ага, нарадзілася і проста з пялёнак за трамвай села…”

“А я ж, каб вы ведалі, у трыццатым годзе, як за трамвай села, ужо і замужам была, і дачушку мела, хоць самой, праўда, было ўсяго васямнаццаць гадоў”.

“Дык што вам расказаць пра сябе? Дзе радзілася-хрысцілася? У Мінску я нарадзілася. На Камароўцы. Бацька сталяром быў, а маці дома рабіла, па-цяперашняму хатняй гаспадыняй была. Бацьку дык я надта і не помню. Мне ўсяго чатыры гады было, як ён памёр”.

“Мама так і засталася адна, больш замуж не пайшла, мяне ўсё шкадавала, адна я ў яе была…”

“А тут трамвай паявіўся. Рэйкія нейкія для нечага клалі. Думалася: ну не поезд жа тут будзе чмыхаць? Раней жа конка была. Два конікі тую конку цягнуць, фурман наперадзе сядзіць, конікаў спыніць на прыпынку, пасажыр: хто зойдзе, хто сыдзе, фурман на конікаў нокне — і далей пойдзе”.

“А калі трамвай электрычны з’явіўся, я так загарэлася! От хлебам мяне не кармі, а трамвай той дай! Пайшла ў аддзел кадраў. Кажу: “Вадзіцелем хачу быць!” А на мяне вочы вылупілі: “Вадзіцелем?” Вадзіцелямі былі ў той час толькі мужчыны. Нават і кандуктарамі былі толькі мужчыны. Ну, па-першае, тэхніка. А па-другое, мужчынская сіла была патрэбна. Гэта цяпер толькі ручачку павярні, а тады, каб вагон не пакаціўся, яшчэ як тормаз трэба было круціць”.

“Ну, дык у аддзеле кадраў са мной і гаварыць не хочуць. А я на сваім: хоць што буду рабіць, толькі вазьміце. Ну, і ўзялі. Ямкі пад слупы капала, кандуктарам была троху… Але ж усё вадзіцелем хацела быць. І трапіла ўрэшце на курсы. Яны былі кароткія, ці не месяцы са два ўсяго. Бжызоўскі быў такі, які мяне вучыў спачатку. А потым прыехала з Масквы жанчына. Корнева яе прозвішча было. Селі мы з ёй разам у вагон, яна паказала ўсё: што да чаго. А потым я ў кабіну перасела — і паехала…”

“Баялася я вельмі спачатку ездзіць. Нялёгка было. Нават і цяпер спуск з Цэнтральнай плошчы да цырка круты, а тады ж да рэчкі спускацца — страхоцце адно! Як уніз галавой! Асабліва восенню ці зімой. Рэйкія слізкія — дык адразу і кампрэсарам, і ручным тормазам карыстаешся, каб не панесла цябе з гары…”

“Гэта цяпер вагончыкі прыгожыя, цёпленькія, вадзіцель сядзіць, як на троне, на мякенькім сядзенні, чысценька, акуратненька апрануты. А раней як мы зімой апраналіся? Валёнкі абувалі, кажух, шапку цёплую, штаны ватовыя нацягвалі, бо ў вагоне — лядоўня. У моцныя маразы тормаз як замерз­не, ну кампрэсар той, на восі, паветраны тормаз, дык тады бярыся і ручны круці. Памятаеце, у старых вагонах у кабіне кола такое было? Яго ў дзве рукі толькі і крутанеш, а так рады не дасі…”

“Але палюбіла я гэтую работу. З радасцю заходжу ў кабіну, з радасцю выпраўляюся ў дарогу. Пад’язджаю да прыпынку, бачу: пасажырыкі мае стаяць, чакаюць. Спынюся, пакуль пасядуць, далей кранаюся ехаць. Пабачу — бяжыць нехта, рукой махае, дык зноў прыпынюся: пэўна ж спазняецца чалавек. Горад жа невялікі тады быў, маршрут быў спачатку ўсяго адзін, дык многіх пасажыраў у твар ведала. Як жа не пачакаць! Ускочыць такі пасажыр у вагон, галавой кіўне, скажа: “Дзякуй, таварыш вадзіцель!”

“Адзін маршрут быў, людзей шмат ездзіла. Не тое што конкай. Ну, электрычны ж трамвай едзе хутчэй, чым конка. І плата за праезд намнога таннейшая стала. Не памятаю ўжо, колькі праезд каштаваў — ці трыццаць капеек, ці дзесяць. Людзей бітком набівалася. Часам і боязна было, каб з падножкі каторы не сарваўся. Дзверы ж не зачыняліся, як цяпер, аўтаматычна. Ездзіла ў вагонах, дзе дзвярэй наогул не было”.

“А як да мяне, дык, дальбог жа, людзей сядала ці не болей, як да каго. Убачаць, што дзяўчына за рулём — гэта ж трэба гля­нуць, як яна вядзе трамвай. А хлопцы некаторыя дык і загаворвалі падчас руху: “Таварыш вадзіцель, а калі ў вас работа заканчваецца? Можа, у кіно вечарам сходзім?”

“Я ж, дзякуючы свайму трамваю, і з вялікімі людзьмі пазнаёмілася. Коласа часта сустракала каля акадэміі навук. Часам у мой трамвай заходзіў. У 1939 годзе мяне ўключылі ў склад беларускай дэлегацыі, якая вітала ХVІІІ з’езд партыі. Падыходзіць да мяне Колас і падае руку: “От цяпер буду заўсёды ездзіць на вашым трамваі!” А я яму кажу: “Дык вы ж і так ездзілі на ім!” Ён смяецца: “Ну, дык цяпер толькі на вашым”.

“22 чэрвеня 1941 года я ў першую змену выйшла. Пэўна, 6 гадзін яшчэ не было. А дзянёк надта ж харошы пачынаўся — ня­дзельны, сонечны, светлы. Усе радасныя з самай раніцы едуць на Камсамольскае возера — адкрываць яго. Камсамольскае, бо камсамольцы будавалі яго. Кожны ­камсамолец павінен быў адрабіць там чатыры дні — ці з рыдлёўкай, ці з тачкай… Ужо ж туды, да возера, і трамвай пусцілі. Гляджу з акна свайго трамвая: людзі танцуюць, спяваюць… А недзе ў гадзін дванаццаць я пад’язджаю да плошчы Свабоды: там сабралася шмат людзей, і ўсе з рэпрадуктара нешта ўважліва слухаюць. Я спыніла вагон, падышла і сама пачула: вайна пачалася… І ўваччу цёмна зрабілася”.

“Калі адзначалі маё пяцідзесяцігоддзе за рулём, адна жанчына, пажылая ўжо, мо нават за мяне старэйшая, падыходзіць да мяне і кажа: “А я вас з да вайны яшчэ памятаю”.

* * *

На гэтым я, мабыць, буду паступова заканчваць гэтыя нататкі. Хаця напрыканцы ўспомню, з чаго іх пачынаў — у Мінску адкрыўся Музей мінскай конкі. Калі б не было гэтай конкі, не было б і такой унікальнай першай у Беларусі жанчыны — вадзіцеля трамвая, як Ніна Казіміраўна Лютынская. Калі б не было гэтай конкі, не было б і сённяшніх трамваяў — самага рамантычнага грамад­скага транспарту для ўсіх закаханых. Калі б не было гэтай конкі, я б не пісаў гэтыя радкі і не ехаў бы штодня на работу на сваім любімым трамваі № 1.

Напрыканцы толькі крышачку яшчэ непасрэдна пра сам Музей мінскай конкі.

Тады, калі мая дачка схадзіла на адкрыццё музея і потым, увечары, захоплена расказвала пра яго, я парадаваўся толькі за дачку — ёсць жа ўсё-такі рэчы, акрамя “Фэйсбука” і “УКантакце”, якія здольны прывабіць падлеткаў, расштурхаць іх цікавасць да нейкіх іншых рэчаў, чым тыя, пра якія пішуць у сацыяльных сетках.

А потым у мяне прачнуўся журналісцкі інтарэс, і, калі я сам прыйшоў у гэты музей, я парадаваўся не толькі за дачку, але і за музей.

На самай справе, у яго невялікая пло­шча — усяго два пакоі. Але ты ўвахо­дзіш у першы — і ўжо “на вахце” цябе чакае сур’ёзны пахмурны дзядзька — чыноўнік Упраўлення мінскай конкі пачатку ХХ стагоддзя. Безумоўна, гэта — музейная мумія, камуфляж. Але ён настолькі жывы і па-жывому цікавы! Ён пытаецца ў цябе: “Табе на конку? Дык ідзі!”

Ты ідзеш, але пры гэтым не можаш не заў­важыць унікальных музейных экспанатаў, якім ужо больш за сто гадоў, і не спыніцца перад імі, каб больш уважліва разгледзець: перад насценным гадзіннікам “Барк-Бандзі” вытворчасці ЗША, перад друкаркай “Міньён” вытворчасці Германіі, перад тэлефонам, зноў жа нямецкіх вытворцаў, “Сіменс і Хальске”.

Потым ты спыняешся перад цудоўнай ­дыярамай мінскай конкі пачатку ХХ стагоддзя, разглядаеш маршруты, спрабуеш ­успомніць знаёмыя з твайго часу мясціны ў Мінску.

Затым сутыкаешся з афішнай калонай, чытаеш артыкулы з тагачасных газет. Ну, табе ж як журналісту асабліва цікава пачытаць, напрыклад, такое з рубрыкі “По Мин­ску”: “В настоящее время Минская конно-железная дорога имеет протяжение в 5 вёрст и охватывает 7 центральных и торговых улиц. Для усиления движения УМТом приобретены ещё 22 лошади. Сейчас курсируют 11 вновь отремонтированных зимних вагонов. Ежедневно в среднем по конной ж.д. проезжает 2765 человек, в том числе до 500 милиционеров и членов Горсовета — бесплатно. За последний год прибыль от конки выразилась в 1.519.768 р.”. Ну, што тут яшчэ скажаш? Гэта — паэзія мінскай журналістыкі пачатку ХХ стагоддзя!

А потым ты стаіш перад рэкламнай вітрынай. Чытаеш: “А.М.Левинъ”, “Аптека В.М.Староневича”… Культуру нашых гарадоў стваралі нашы беларускія яўрэі — і з гэтым ніяк не можаш не пагадзіцца.

Ты ўжо ўвесь у якім-небудзь 1910 ці 1920 годзе ў Мінску. Але напрыканцы экскурсіі цябе чакае самы вялікі сюрпрыз. Ты праходзіш у другі пакой музея — і бачыш там вагон і кандуктара. Ты сядаеш у гэты вагон — і чуеш, як звініць клаксан, як побач з табой размаўляюць мінчане тых часоў, як свой ­узрушлівы голас падае царква, міма якой ты прыязджаеш.

Ты едзеш з 1917 года ў 2017 год — і гэта асаблівая асалода.

***

У той сакавіцкі дзень, калі я пабываў у Музеі мінскай конкі, яго наведалі 6 дзіцячых экскурсій. Я прыйшоў туды ўвечары, калі ўжо амаль не было наведвальнікаў. Толькі асобныя пары маладых і закаханых сядалі ў вагон мінскай конкі і некуды шчасліва ехалі…

Прывядзіце ў гэты музей сваіх дзяцей. І яны, і вы не пашкадуеце.

Мікола ЧЭМЕР.
Фота аўтара.