Новы год: кландайк дзяцінства

На Кастрычніцкай плошчы ў сталіцы сёння можна ўбачыць не толькі навагоднюю ёлку, але і вялікую, дзесяціметровую, усю ў святлодыёдах навагоднюю цацку. Яна — найбольшае захапленне для тых, хто тут апынаецца. Бацькі з дзецьмі заходзяць туды, быццам у палац: там дурэюць і ўжо святкуюць Новы год. Закаханыя маладыя людзі туды таксама заходзяць, быццам у шлюбны палац: абдымаюцца, цалуюцца, кажуць адно аднаму запаветныя словы кахання. Надоечы я ўбачыў нават пару старэнькіх — яе і яго, якія зайшлі ў гэтую навагоднюю цацку і апынуліся, магчыма, у сваім дзяцінстве, а магчыма, проста ў любімай казцы…

Ёсць у навагодняй цаццы нешта салодкае, прыемнае, ласкавае. Тое, ад чаго, як кажуць, балдзеюць і дзеці, і дарослыя. Тое, ад чаго пачынаюцца дрыжыкі. Нецвыпадкова для кожнага з нас самы прыемны пераднавагодні рытуал — гэта менавіта ўпрыгожыць навагоднюю ёлку цацкамі. Яна стаіць у нашым доме недзе з 25 снежня да 14 студзеня. І, калі заканчваецца Стары Новы год, мы з нейкім ціхім жалем знімаем з ёлкі цацкі, якія два тыдні назад так асцярожна, з такой любоўю вешалі. Знімаем — да новага Новага года…

Я заўсёды, калі набліжаецца нейкае свята, тым больш Новы год, у свой музычны цэнтр стаўлю дыск з любімым брытанскім гуртом Pet Shop Boys і ўключаю сваю любімую песню Little pretty things — “Маленькія прыемныя рэчы”. Такія маленькія, але такія прыемныя! Якія лашчаць душу і цела. Little pretty things.

Мы мала калі задумваемся, але калі задумаемся па-сапраўднаму, дык зразумеем, што навагодняе свята для нас робяць у многім якраз гэтыя little pretty things. Літл прыці сынгс… Гэтыя шкляныя цацкі.

Вырабы. Штучныя прыгожыя стварэнні, якія мы трымаем у руках, а потым вешаем іх на ёлку, пад якой прыгожа танцуе наш цвыркунок, або над ложкам, дзе самі робім такі ж прыгожы рытуал.

Звычайна мы дастаём іх з антрэсоляў, куды складвалі іх яшчэ нашы бацькі і бабулі з дзядулямі. А бывае, глядзім на іх спачатку ў магазіне ці на кірмашы — і ў нас паляпшаецца настрой. Мы, радасныя, марозныя, прыходзім дадому, ставім ёлку і ўпрыгожваем яе імі. І ёлка тут жа становіцца нашай другой жонкай ці сястрой. А іншы раз мы дорым навагоднія цацкі нашым каханым — і наша шчасце становіцца яшчэ крыху больш блізкім…

Ды больш шкляным. Упусціш. Яно ўдарыцца аб зямлю і разаб’ецца. І Новага года не будзе. І шчасця не будзе.

Таму нельга ўпусціць.

Трэба ўтрымаць.

Шчасце… Яно шкляное… Раз — і разаб’ецца.

А тады будзеш вельмі доўга шукаць новае.

Ці збіраць старыя асколкі.

Для мяне праблема шкла і ўвогуле ўсяго шклянога мае асаблівае значэнне. Я — акулярык, з 10 гадоў нашу акуляры і ведаю: упушчу ці забудуся іх дзе-небудзь — і не будзе ў мяне ніякага свята. Нават Новага года не будзе.

І таму экскурсія выкладчыцы французскай мовы з віцебскага філіяла Беларускай дзяржаўнай акадэміі сувязі Наталлі Кавалёвай у Дзяржаўным музеі гісторыі музычнай і тэатральнай культуры па экспазіцыі, прысвечанай навагодняй цаццы, мяне трымала ўвесь час у напружанні і… захапленні: штораз беручы навагоднюю цацку ў рукі і расказваючы пра яе цікавую гісторыю, яна ніводную не ўпусціла.

А хай бы і ўпусціла — я падхапіў бы.

Здзіўляе ў яе выставе ўсё. Не толькі экспанаты, але і ўжо тое, што сваю калекцыю ў тры тысячы адзінак яна пачала збіраць толькі 7 гадоў назад, з 2009 года. Гэта ж колькі патрэбна было натхнення, цярпення, стараннасці! А вы б так змаглі?

Яна водзіць журналістаў і прысутных на вернісажы людзей і расказвае. Займальная экскурсія доўжылася амаль 2 гадзіны. Таму прыводжу тут толькі асноўныя канцэптуальныя моманты.

“Як я захварэла навагодняй цацкай? Пабачыла аднойчы выставу віцебскага калекцыянера, прыбегла дадому і пачала глядзець: а што ў мяне самой дома ёсць цікавага на гэтую тэму? І — нічога… Але ж я добра ведала, што ў мяне, дзяўчынкі, былі навагоднія цацкі. Пайшла, як кажуць, па следзе і неўзабаве знайшла свае тры родныя цацкі. Я вельмі ўдзячна тым людзям, якія мне іх вярнулі”.

“Я нават не магу сказаць, як да маіх рук прыліпла ўсё гэтае хараство. Ішло неяк усё адно за адным… Рознымі шляхамі. Магу сказаць толькі адно: я проста дзіўлюся, наколькі людзі мяне добра разумеюць — навошта яно ўсё мне. А я ж пастаянна раблю паказы — у віцебскіх школах, гімназіях, бібліятэках”.

“Як гэта ні дзіўна, навагодняя ёлка мае савецкае паходжанне… Да рэвалюцыі яна мела чыста культавы характар — каляднага дрэва. А Ленін у Сакольнікі прывёз дзецям у 20-я гады гірлянду, зробленую, дарэчы, у ЗША. І дзеткі самі засвяціліся, як тая гірлянда. А пасля смерці Ільіча, як вядома, пачалася грандыёзная антырэлігійная прапагада. Ёлка — калядная, навагодняя — як хочаце называйце — таксама трапіла пад забарону. Але ж у людзей былі звычаі, традыцыі, і тагачасныя кіраўнікі не маглі з імі не лічыцца. І ў 1935 годзе ў цэнтральнай савецкай газеце выйшаў артыкул пад назвай “Давайце арганізуем дзецям добрую ёлку!”. З таго часу пачынаецца эра савецкай навагодняй цацкі. Першыя цацкі, якія неверагоднымі тэмпамі пачалі вырабляцца савецкімі арцелямі і цэхамі, былі ватовымі і карданажнымі. Вось вы тут бачыце гэтыя дзіўныя цацкі 30-х гадоў: дзіцятка ў пакрывале, лыжнік, афіцыянтка, балерына…”

“А бачыце гэтае пачарненне на канцы цацкі? Гэта значыць, што гэтая цацка — антыкварная. Сульфат серабра з цягам часу ператвараецца ў сульфіт і чарнее. Калі ў вас дома такая ёсць, беражыце яе”.

“Быў трэнд, калі ў СССР была асабліва актуальнай сярпаста-малаткастая тэматыка. Такія цацкі былі літаральна ў кожным доме савецкіх людзей: “Свету — мір!”, “Голуб міру” і г.д.”

“Навагодняя ёлка вельмі чуйна прыслухоўвалася як да падзей, так і да рэкамендацый правадыроў. Вось сказаў Сталін, маўляў, цырк — гэта добра — і тут жа з’явіліся на ёлцы негрыцяняты, клоўны, дрэсіраваныя жывёлы…”

“Вы не паверыце, але ў свой час асноўнай тэмай навагодніх цацак стала асваенне Арктыкі: палярныя лётчыкі ў шлемафонах, каларытныя якуты, белыя мядзведзі, верталёты, парашуты…”

“Тэмы народных казак сталі для савецкіх навагодніх цацак вельмі плённымі: ліса, парася, зайка, мядзведзь, кот — яны выклікалі непадробленае захапленне ў пасляваенных дзяцей!”

“У 60—70-я гады вытворцы навагодніх цацак зразумелі, што іх героямі павінны быць найперш дзеці. Вось вы бачыце дзіця з бразготкай, лядовую горку з дзецьмі, хлопчыка з лапаткай, дзяўчынак са сцяжкамі, дзяўчынку-падлетка з кніжкай. Дзеці ў СССР любілі чытаць”.

Асабліва кранальны быў момант у экскурсіі Наталлі Анатольеўны, калі яна расказвала пра Снягурку — таксама гераіню многіх навагодніх цацак: “У розных там Санта-Клаусаў ніколі не было такіх памагатых. Санта-Клаусы ўсё маглі рабіць самі. Нашы ж Дзяды Марозы без Снягурак — нікуды… А Снягурка ж з’явілася толькі ў 1937 годзе — маленькая дзяўчынка на Крамлёўскай ёлцы, яго ўнучачка. А з часам стала правай рукой Дзеда Мароза”.

Але на гэтым я спыню сваю экскурсію па слядах Наталлі Анатольеўны, каб чытачы не пазбавіліся задавальнення самім прайсціся па экспазіцыі “Стары куфар і прыгажуня ёлка” ў Дзяржаўным музеі гісторыі музычнай і тэатральнай культуры. Хаця ў яе расповедзе было яшчэ шмат вельмі цікавых “косак” і “кропак” — адносна такіх цацак-экспанатаў, як… святлафоры (у пэўны час для савецкіх людзей гэта было цудам), кітайскія ліхтарыкі (сімвалы асаблівага сяброўства СССР і КНР у 50-я гады), малюсенькія елачкі і цацачкі для малагабарытных кватэр (так званых хрушчовак, якіх безліч “наляпілі” ў Савецкім Саюзе ў 60-х), дыскавыя тэлефоны (такія цацкі выпускалі для развіцця дзяцей), Мышыны кароль, Чыпаліна, кот Леапольд, Карлсан, Кот у ботах, Чырвоная шапачка, Гаспадыня Меднай гары… Моркаўка, памідор, хурма…

І было ў расповедзе Наталлі Кавалёвай ключавое слова “кландайк”. Дакладней, словазлучэнне —“кландайк дзяцінства”.

Я падышоў да Наталлі Анатольеўны пасля такой цудоўнай экскурсіі і задаў ёй некалькі пытанняў.

— Ваша выстава мяне працяла да глыбіні душы. Я вярнуўся ў сваё дзяцінства. Але ўразіў найперш той момант, што цацкі могуць расказаць пра цэлую гісторыю. У вашым выпадку — пра гісторыю СССР, гісторыю савецкага народа…

— Гэта сапраўды так. Цацкі былі люстэркам жыцця. Нішто не праходзіла міма іх. І буду вельмі рада, калі наведвальнікі гэтай экспазіцыі — дзеці і дарослыя — акунуцца ў нашу гісторыю. Гэта не пластыкавыя кітайскія цацачкі, якія сёння можна купіць на кожным кроку і якія, па вялікім рахунку, ні пра што не гавораць. Гэта насамрэч наша гісторыя. Увасобленая ва ўсёй гэтай “дробязі”.

— Вы выкладаеце французскую і калекцыяніруеце навагоднія цацкі. Французская з навагоднімі цацкамі неяк карэлюе?

— Якое цудоўнае пытанне! Канечне! Некаторыя цацкі з маёй калекцыі зроблены з пап’е-машэ, а гэта ж — вынаходніцтва менавіта французаў! І выстава мая пачынаецца з анёльчыка, якога мне падарыла мая сяброўка. А гэты анёльчык — з Францыі! (Смяецца. — М.Ч.)

— Наталля Анатольеўна, а з чаго наогул пачынаецца цяга да калекцыяніравання?

— Я сама часта задавала сабе гэтае пытанне. Па-рознаму адказвала. Але заўсёды ўспамінала, як у дзяцінстве любіла збіраць розныя там шкельцы, каменьчыкі… Гэта, магчыма, быў пачатак шляху мяне як калекцыянера. Але, папраўдзе, я сёння разумею: я была адзіным дзіцем у сям’і, і маё развіццё было ў жыццёвых прыярытэтах маіх бацькоў. Яны куплялі мне навагоднія цацкі. А потым я пасталела. І раптам выявіла, што маіх любімых дзіцячых навагодніх цацак у мяне няма. Як высветлілася, мая мама іх раздала сваім сяброўкам… Я пайшла па свае цацкі і некаторыя з іх сабе вярнула. А потым усё пайшло, як камяк снегу. Я ўбачыла ў цацках усю гэтую прыгажосць, мастацкасць… І, калі шчыра, лічу, што навагоднія цацкі — гэта адзін з самых мастацкіх бакоў савецкай рэчаіснасці.

…А гэта я ўжо казаў не самой Наталлі Анатольеўне, а сам сабе. Але як быццам ёй.

Ведаеце, Наталля Анатольеўна, калі б у мяне была ваша Снягурка, я яе не павесіў бы. Паставіў бы пад ёлкай. А там быў бы мой Дзед Мароз.

Яны танцавалі б.

Я радаваўся б.

І ўсе вакол танцавалі б.

Мікола ЧЭМЕР.
Фота аўтара.