Як навучыцца разумець дзіця і ладзіць з ім

Прадстаўнікам нашай педагагічнай прафесіі выпадае магчымасць заняцца ў летні сезон, які імкліва набліжаецца, нечым незвычайным, нязвыклым, новым. Магчыма, проста справай па душы. А калі аб’яднаць і тое, і другое, то паспрабуем прапанаваць нашым чытачам, асноўная прафесія якіх — навучанне іншых, змяніць пазіцыю і самім нечаму навучыцца, выбраўшы справай па душы больш глыбокія і эмацыянальныя зносіны са сваімі дзецьмі. Нечаканая такая прапанова ці натуральная для вас, руцінная ці прыемная прыгодніцкая? Прыслухайцеся да сябе.

І што б вы ні адчулі цяпер, на старце, рушым у шлях да сэрца свайго дзіцяці. Для пачатку вызначымся, у якой кропцы на прасторах узаемаразумення і ўзаемаадносін з дзіцем мы знаходзімся. Для арыентацыі прапаноўваю два полюсы, два апісанні адносін бацькоў з дзецьмі — Марыны Цвятаевай і Аляксандра Пушкіна. Вырашыце, які вам бліжэй. Да якога лічыце важна імкнуцца. Апісанне полюсаў належыць псіхолагу і псіхатэрапеўту Уладзіміру Леві, якому я вельмі давяраю і якім захапляюся як прафесіяналам і чалавекам. У маім практычна дакладным пераказе гэта прагучыць так:

* Першы полюс. Дзяцінства і юнацтва Марыны прайшлі ў душэўнай цяпліцы, амаль у раі. Разумныя, мяккія, клапатлівыя, ласкавыя бацькі. Ні нястачы ў доме, ні лішку, ні абмежавання, ні распушчанасці. Вясёлыя гульні і выдумкі на загарадным прыволлі, дамашні тэатр, уся эліта творчая ў гасцях, брацтва ў доме ўсіх муз, розумаў, культур, моў, царства кніг. Любімая і любячая сястра Ася — сяброўка сугучная, верная, якая ўсё разумее, роўная не адоранасцю, а душой, сілай і вышынёй асобы.

* Другі полюс. Аляксандр Пушкін — задумлівы, тоўсценькі смуглы малыш, якога не любілі бацькі, ён не выклікаў у іх цікавасці, горш за тое, яго мучылі, зневажалі і прыніжалі. Адчужальная, жорсткая бацькоўская халоднасць, чорная дзірка ўзамен іх любові, адзінота, ізгойства. Маці адчувае да Аляксандра грэблівасць. Яна прымушае яго бегаць, надувае губы на сына, не размаўляе з ім цэлымі днямі, скардзіцца бацьку, праліваючы патокі слёз. Той злуецца, крычыць, адмахваецца ад гісторый пра Сашу. Вось яшчэ апісанне красамоўных дэталей, якія дапамагаюць адчуць атмасферу дзяцінства А.Пушкіна: хлопчык часта паціраў ручкі адна аб адну, губляў насоўкі… Надзея Восіпаўна завязвала яму ручкі за спіну, ды так і пакідала на цэлы дзень, загадвала прышываць яму насоўку да куртачкі і мяняць яе не часцей, чым два разы ў тыдзень. Каб прынізіць сына, прымушала яго выходзіць у такім выглядзе да гасцей, суправаджаючы гэта мнагаслоўнымі каментарыямі. Дарэчы, бацькі і дарослага Пушкіна не цанілі. Ну, вершыкі піша, камусьці яны падабаюцца…

“Бацькі-анёлы і бацькі-пачвары”, — скажаце вы. З першым пагаджуся. А вось другія — звычайныя людзі, пасрэдныя, нікчэмныя, адзінокія пакутнікі. Не ўмелі дапамагчы ні сабе, ні дзецям. Аб геніяльнасці Аляксандра — ніякага ўяўлення. На шчасце, маленькаму Пушкіну было да каго прытуліцца. Успомнім яго добрую бабулю і няньку. Ды і маці, паміраючы, папрасіла прабачэння ў сына за свае адносіны да яго. І ён дараваў ёй.

Паспрабуем вызначыцца, да якога арыенціра-полюса імкнецца наша дзіцяча-бацькоўская сітуацыя. Вельмі спадзяюся, што да першага. А другая спатрэбілася нам для жахлівасці, каб яна падштурхнула нас да актыўнасці, энергічнасці, творчасці, для выбудоўвання ўласных адносін з нашымі сынамі і дочкамі. І хоць кажуць, што, як бы мы ні стараліся, усё роўна нашым дзецям будзе што расказаць свайму псіхатэрапеўту, усё ж варта прыкладаць намаганні. Паразважаем, куды можна было б іх накіраваць.

Цікаўцеся жыццём, эмоцыямі, адносінамі да падзей, планамі, перавагамі сына ці дачкі. Упускайце іх у сваё душэўнае жыццё. Вядома, цяжар, сумненні, цяжкія перажыванні дарослага не па плячы дзіцяці. Гэта пакіньце пераважна сабе. Прыдумвайце і ажыццяўляйце агульныя справы: прагулкі, вандроўкі, пікнікі, уборку, гульні, -творчасць, паходы на выставы. Унікайце ў праблемы дзіцяці, падказвайце тактоўна, як выйсці з той ці іншай сітуацыі, расказвайце пра свой дзіцячы вопыт цяжкасцей і канфліктаў. Зрабіце “чароўныя акуляры”, праз якія будзеце глядзець з дзіцем на цяжкія сітуацыі, знаходзячы новыя ракурсы і рэсурсы, якія без акуляраў не заўважаліся. Будзьце бацькамі, якім дзеці давяраюць, з якімі можна падзяліцца праблемамі і страхамі. Удзяліце ўвагу страхам і разам з дзіцем змагайцеся з імі. Напрыклад, ператварыцеся для сына ці дачкі ў кіруемую пачвару. Няхай дзіця намалюе штосьці страшнае, магчыма, яго жахлівую фігуру. Пасля завяршэння малюнка скажыце, што зараз вы разам будзеце рабіць жывога і кіруемага монстра. Вы будзеце матэрыялам для яго вырабу, а дзіця — скульптарам.

Дзіця можа надаць вам патрэбную паставу, выраз твару. Можна выкарыстоўваць прыдатнае адзенне, аксесуары, каб надаць вам максімальнае падабенства з прыдуманай пачварай. Калі монстр гатовы, дзіця становіцца адзіным чалавекам, чыёй волі ён падпарадкоўваецца. Без яго каманды ён не можа зрабіць ніводнага руху. Дзіця дае каманды, а вы безагаворачна выконваеце. Напрыклад: “Монстр, ажывай, ідзі наперад, прынясі мне сок з халадзільніка!” Не расчароўвайце дзіця, няхай яно адчуе поўную ўладу над пачварай. Праз нейкі час можаце прапанаваць дзіцяці пабыць монстрам, няхай у гэтай ролі яно выканае тое, што яго страшыць.

Здараецца, што сын ці дачка заяўляюць нам, што збіраюцца рабіць усё, што хочуць. Такія намеры пужаюць нас, і хочацца неяк адкарэкціраваць сітуацыю. Ёсць спосаб. Папрасіце адлюстраваць сітуацыю, у якой дзіця надзвычай раззлаванае, раздражнёнае. Пагутарыце з дзіцем пра выяву. Потым папрасіце выканаць іншы малюнак, на якім яно пакажа тое, што хацела б зрабіць у сітуацыі, адлюстраванай на першым малюнку. Якой магла б быць яго першая рэакцыя. Растлумачце дзіцяці, што гэта будзе не рэальнасць, а фантазія, таму яно не павінна баяцца крытыкі ці пакарання. Няхай пакажа, што хоча. Абмяркуйце і другі малюнак.

У трэцім малюнку папрасіце паказаць тое, што дзіця магло б зрабіць, як дзейнічаць у сітуацыі, але пасля таго, як вы абмяркуеце прымальныя шляхі адлюстравання гневу. Такое баўленне часу будзе карысным для дзяцей тым, што зацвердзіць іх права адчуваць любы эмацыянальны стан, нават быць сярдзітым, дапаможа знайсці спосабы для дапушчальнага адлюстравання гневу. Побач з дзецьмі, разам з імі і мы падвучымся. Упэўнена, што ў дзяцей знойдуцца прымальныя, нават захапляльныя ідэі і для нас.

Успомніце гульні свайго дзяцінства і навучыце ім дзяцей. Дарэчы, ад успамінаў і дзіцячых гульняў вашага маленства вы атрымаеце не меншае задавальненне, чым вашы дзеці. Паспрабуйце дапоўніць спіс гульняў: “Хованкі”, “Выбівалкі”, “Штандар”, “Класікі”, “Гумка”, “Ножыкі”, “Марскі бой”, “Крыжыкі-нулікі”… А заняць час гульнёй “Па слядах” можна ў любым месцы і ў любы час, нават у дарозе. Забыліся, як гэта робіцца? Нагадаем. Творчая гульня “Па слядах”: удзельнікі выбіраюць тэму малюнка (напрыклад, жывёла, чалавек, будынак, аўтамабіль і г.д.). Аб’ект малюнка ўмоўна дзеліцца на некалькі частак у залежнасці ад колькасці ўдзельнікаў (напрыклад, галава, цела, ногі, ступні). Кожны малюе сваю частку ўпотай ад іншых. Закончыўшы з выявай, першы ўдзельнік загортвае аркуш паперы так, каб схаваць намаляванае, і перадае яго наступнаму. Той дапаўняе малюнак выявай сваёй часткі, загортвае аркуш і перадае іншаму. Так да таго часу, пакуль кожны не ўнясе сваю долю ў агульную выяву. Закончыўшы малюнак, аркуш разгортваюць і ўсе глядзяць, што атрымалася. Звычайна малюнкі атрымліваюцца вельмі смешнымі.

Падбіраючы спосабы даверлівых адносін з дзіцем, не забывайцеся пра час перад сном. Яго важна не марнаваць, а выкарыстоўваць для даверлівай гутаркі, для ўзаемных прызнанняў у любові, для расказвання гісторый з вашага дзяцінства, сямейных паданняў. Не забывайцеся пра сямейнае чытанне, бо кніга — гэта акно ў акіян жыцця. Дарагія педагогі, несумненна, ваша прафесійная роля вельмі важная, аднак бацькоўская — найважнейшая. На лета і на ўсе іншыя сезоны педагогу падыдзе дэвіз і адначасова назва вельмі добрай кнігі “Думай як дзіця, рабі як дарослы!”. Дапытлівыя педагогі і бацькі ў адным целе, не сумняваюся, вырашаць яе прачытаць.

Святлана РАДЗЬКОВА.
Фота аўтара.