Яблыкі кахання

Ужо некалькі дзён пасол Расійскай дзяржавы вымушаны трэсціся ў грувасткім экіпажы па ўхабістых дарогах Еўропы, спешна вяртаючыся дадому. Па найвышэйшым загадзе імператрыцы Кацярыны ІІ ён вязе даклад “Аб дзіўных фруктах і незвычайных раслінах” на еўрапейскіх палях і агародах, якіх не бачылі ў Расіі. Дзеля гэтага пасол кінуў усе справы і ў самую гарачыню душнага лета 1780 года паехаў у Санкт-Пецярбург, прыхапіўшы з сабой не толькі даклад, але і жывыя расліны, насенне, плады.

Адзін з кошыкаў даверху напоўнены дзіўнымі пладамі: па форме яны нагадваюць яблыкі, але тонкая скурка на студзяністай мякаці яркай аранжава-залацістай афарбоўкі робіць іх падобнымі на гіганцкія ягады. Мякаць мае саладкаваты смак, а жоўтыя зярняты дробнага і плоскага насення, якое плавае ў зеленаватай слізі ўнутры плода, надае ягадам кіславаты прысмак і даўкі пах.

Самае дзіўнае, што за час падарожжа незвычайныя плады ўжо тройчы мянялі афарбоўку. Купілі іх зусім зялёнымі. Праз тры дні яны злёгку паружавелі, потым набылі бураватае адценне. А цяпер вось сталі залаціста-аранжавымі, а некаторыя — ярка-чырвонымі і мяккімі. Таго і глядзі — зусім сапсуюцца.

— Італьянцы называюць гэты плод “помо д’оро”, што азначае “залаты яблык”, а больш узнёслыя і пачуццёвыя французы за прыгажосць і сакавітасць далі яму назву “пом д’амур” — “яблык кахання”. Гэта, аднак, не перашкодзіла ім лічыць плод ядавітым, які быццам бы выклікае галаўны боль і млоснасць. Таму “яблык кахання” ў Парыжы высаджваюць на клумбах як дэкаратыўную расліну. Але просты народ ахвотна есць іх замест яблыкаў і зусім не пакутуе ад галаўнога болю і млоснасці. Паспрабуйце, сябры, на смак гэтае дзіва.

Як ні нахвальваў гаспадар свой пачастунак, яго сябры засталіся незадаволенымі заморскім плодам. Адзін з гасцей пры маўклівым адабрэнні астатніх глыбакадумна сказаў: “Плоды зело чудные, и мудреные, и вкусом не подходящи”.

Так упершыню з’явіліся ў Расіі памідоры. І яшчэ доўгі час пасля гэтага іх можна было ўбачыць у гаршках на вокнах сярод іншых пакаёвых кветак. Толькі праз семдзесят гадоў пасля таго, як рускі пасол прывёз з Францыі першую памідорыну, у 1850 годзе, памідоры сталі высаджваць як культурную агароднінную расліну. Першыя плантацыі памідораў заклалі тады ў Крыме, Грузіі і ў Астраханскай губерні, на Ніжнім Паволжы.

Вялікую цікавасць уяўляе той факт, што памідоры, шырока вядомыя і распаўсюджаныя ў культуры мясцовага насельніцтва, пасля адкрыцця Амерыкі амаль на чатыры стагоддзі зніклі са складу культываваных раслін.

Амаль да канца XVIII стагоддзя ўрачы сцвярджалі, што памідоры становяцца прычынай апендыцыту і раку страўніка.

У 1808 годзе палкоўнік Роберт Гібон Джонсан з горада Салема (штат Нью-Джэрсі), прывёз дадому памідоры з-за мяжы. Менавіта ён у 1820 годзе раз і назаўсёды даказаў, што памідоры не ядавітыя і бяспечныя: стоячы на прыступках будынка суда ў сваім родным горадзе, ён з’еў велізарную колькасць гэтых пладоў. На вар’яцкі ўчынак прыйшлі паглядзець амаль дзве тысячы гледачоў, пажарная каманда з аркестрам, а таксама доктар і святар. Учынак Джонсана атрымаў настолькі гучны рэзананс, што можна з упэўненасцю лічыць яго пачаткам любові Паўночнай Амерыкі да памідораў, якая працягваецца да гэтага часу. У 1842 годзе адзін з фермерскіх часопісаў рэкламаваў памідоры як моднае захапленне, а тых, хто пазбягаў іх ужываць у ежу, называў аб’ектамі спачування.

У Еўропу памідоры трапілі ў сярэдзіне ХVI стагоддзя. Гісторыя дакладна не ведае, хто, калі і пры якіх акалічнасцях завёз памідоры ў Еўропу. Ёсць меркаванне, што гэта ажыццяўлялася рознымі людзьмі, незалежна адно ад аднаго, і ў розных краінах. Вучоныя лічаць, што памідоры завезлі з Паўднёвай Амерыкі хутка пасля пачатку іспанскай каланізацыі ў 1535 годзе.

Аднак у пытанні аб радзіме памідораў думкі вучоных разыходзяцца. Адны сцвярджаюць, што, паколькі ў Мексіцы знойдзены шматлікія формы не толькі дзікага, але і культурнага памідора, яе і трэба лічыць радзімай гэтай расліны. Прыхільнікі такой думкі сцвярджаюць, што толькі ў Мексіцы памідоры ўпершыню маглі падвергнуцца адамашніванню дзякуючы свайму падабенству з больш старой культурнай раслінай — фізалісам.

Іншыя вучоныя, зыходзячы, мусіць, з назваў некаторых форм культурных памідораў — Mala peruviana, Pomi del Pery, настойваюць на тым, што памідоры паходзяць з Перу і Эквадора. Незалежна ад таго, на чыю карысць вырашыцца спрэчка аб радзіме памідораў, у Мексіцы і Перу індзейцы ўжывалі памідоры ў ежу яшчэ задоўга да з’яўлення на амерыканскім мацерыку першых еўрапейцаў. Дарэчы, мексіканцы называлі памідоры “туматль”. Пад гэтай першароднай назвай памідоры ўвайшлі і ў сучасную сельскагаспадарчую літаратуру многіх краін.

Ёсць меркаванне, што першымі ў Еўропе сталі разводзіць памідоры іспанцы і партугальцы, іх мараплаўцы прывезлі гэтыя плады з Паўднёвай Амерыкі. Адсюль яны трапілі ў Італію. Італьянцы, па сцвярджэнні аднаго аўтара канца ХVІ стагоддзя, “…выкарыстоўваюць у ежу яблыкі прыгатаваныя, вараныя з перцам, соллю і алеем…”.

Аднак у Еўропе памідоры доўгі час не знаходзілі харчовага ўжывання. Іх вырошчвалі як дэкаратыўную расліну і часткова выкарыстоўвалі як лекавую, якую прымянялі пры лячэнні каросты, а таксама некаторых вочных і страўнікавых захворванняў.

Больш за тры стагоддзі еўрапейцы з недаверам ставіліся да памідораў, лічылі іх ядавітымі і неядомымі. Толькі ў ХІХ стагоддзі яны пачынаюць набываць харчовае значэнне. У Францыі, напрыклад, у якасці агародніннай культуры памідоры распаўсюдзіліся ў 40-х гадах ХІХ стагоддзя. У Англіі таматы пачалі вырошчваць яшчэ пазней. У Германіі яны з’явіліся ў культуры толькі ў 80-х гадах мінулага стагоддзя, а харчовае значэнне набылі толькі пасля Першай сусветнай вайны.

Значна раней памідоры ўвайшлі ў культуру Аўстрыі і Венгрыі. Першы вядомы нам запіс пра таматы ў Венгрыі адносіцца да 1651 года, а ў 1657 годзе ў кнізе “Пажонскі агарод” памідоры ўпамінаюцца як ужо вядомая агародніна. Позна іх сталі культываваць як агароднінную культуру ў Даніі, Швецыі, Бельгіі, Галандыі.

Многія крыніцы ўказваюць на тое, што ў канцы XVIII стагоддзя таматы былі ўжо не рэдкасцю сярод раслін Крыма, поўдня Украіны, поўдня і нават сярэдняй паласы Расіі. У 50—60-х гадах пазамінулага стагоддзя ў Расіі пачалася ўжо таварная вытворчасць памідораў, а распаўсюджванне было вельмі шырокае — ад заходніх межаў да Благавешчанска і ад паўднёвых межаў да Пецярбурга.

У выпушчаным у 1781 годзе Расійскай акадэміяй навук каталогу раслін, які склаў рускі даследчык прыроды член Пецярбургскай акадэміі навук П.С.Палас, пад № 417 памідор пазначаны як расліна, што расце ў садзе П.А.Дзямідава ў Маскве (“солянум ликоперсикум, на грядах растущий”).

У “Физическом описании Таврической области” (1785 г.) у ліку “поваренных и других в огородах произрастающих растений” указаны “любовные яблоки”, якія “сеются… в садах около Бахчисарая, и их употребляют в пищу”.

Таша ЛАПАЦЕНКА,
гастранамічны аглядальнік, партнёр і дарадца Гільдыі шэф-кухараў Беларусі,
член Асацыяцыі рэстаранна-гастранамічных аглядальнікаў Расіі.